Que poido usar como docente?
Unha vez visto todo o referente a dereitos de autor e as súas excepcións, Dominio Público e licenzas abertas, imos sintetizar e concretar toda esta información para aclarar que podemos e que non podemos facer cos materiais alleos. Veremos por unha banda a norma xeral de uso de materiais e, por outro, o caso concreto dos docentes e do alumnado.
Norma xeral
Como norma xeral, e dacordo co visto ata o de agora, calquera persoa pode utilizar libremente materiais que atopemos na rede e que pertenzan ao Dominio Público (respectando a autoría e integridade da obra) ou que teñan unha licenza aberta (sempre que cumpramos os requisitos das mesmas). No caso de que o material teña dereitos de autor ou copyright, ou non indique nada respecto diso, non poderemos utilizalo, salvo permiso expreso do autor ou titular dos dereitos. Con todo, lembremos ademais que no caso dos dereitos de autor existen limitacións e excepcións recoñecidas na LPI ás que os usuarios poden acollerse se se cumpren as condicións requiridas. A seguinte infografía resume que podemos incluír nos nosos traballos como norma xeral.
Existe certo debate con respecto ao feito de inserir unha ligazón ou embeber un contido. Algúns interpretan, baseándose no artigo 20 i) da LPI, que se trata de actos de comunicación pública e por tanto habería que contar coa autorización do autor. Con todo, organismos como a EUIPO afirman que "enlazar non está considerado formalmente como un acto de comunicación pública dos enumerados no artigo 20, apartado 2, do LPI". De feito, o Tribunal de Xustiza das Comunidades Europeas interpreta a Directiva 2001/29 de forma que non o considera como tal, sempre que "conduzan a obras que poden consultarse libremente noutra páxina da internet", e por tanto non hai que solicitar autorización ao seu titular. Así se indica na sentenza completa do caso Svensson do TJCE.
Podemos por tanto utilizar ligazóns sempre que leven a páxinas que xa están publicadas e accesibles na internet, sempre que non modifiquemos o público que ten acceso ao contido (por exemplo que estea orixinalmente limitado a un grupo de usuarios concreto e fagámolo accesible publicamente).
O caso de embeber materiais nunha web, blog ou recurso educativo é máis complexo, debido a que se pode interpretar que estamos a realizar actos de comunicación pública. No caso de que o material estea subido a unha plataforma, habería que consultar os Termos de uso e en todo caso utilizar o código de inserción que ofreza a propia plataforma. Por exemplo, no caso de Youtube si nos ofrece un sistema para copiar un código de inserción, e ademais nos termos de uso indica que o usuario que sobe un vídeo "outorga a cada usuario do Servizo unha licenza mundial, non exclusiva, gratuíta e libre de regalías para acceder ao teu Contido a través do Servizo e para utilizar o devandito Contido (incluíndo para reproducilo, distribuílo, modificalo, transformalo, mostralo, comunicalo ao público e representalo) na medida do permitido polas funcións do Servizo" (Termos e Condicións do Servizo de Youtube).
Outro conflito que pode xurdir ao embeber materiais é con relación aos dereitos morais do autor: o usuario que accede á obra pode interpretar (por falta de atribución ou polo formato e características técnicas do soporte) que o material embebido pertence ao mesmo autor da obra. Por iso, suxerimos que se faga unicamente con aqueles recursos aloxados en plataformas que faciliten un código de embebido ou inserción, xa que adoita ter un formato que identifica claramente a plataforma e non daría lugar a confusión.
Recomendamos en calquera caso, especialmente ao embeber un contido, que o incorporemos de forma que non dea lugar a erro e deixe claro ao usuario que se trata dun contido externo, indicando claramente autor e fonte.
Docentes
Con todo, vimos que no caso dos docentes existe ademais unha limitación específica aos dereitos de autor, á que poden acollerse na creación de materiais educativos ou no desenvolvemento das súas clases.
Entón, que podemos e que non podemos facer como docentes no desenvolvemento do noso traballo?
A continuación propoñemos dúas táboas que recollen, a modo de resumo, as posibilidades e limitacións que teñen os docentes tanto na creación dos seus materiais como á hora de utilizar materiais nas súas clases, tendo en conta o tipo de material que se vai a usar, o uso que se vai a facer del e a licenza do mesmo. En calquera caso, hai que ter en conta que algunhas cuestións relativas ás limitacións e excepcións da LPI poden dar lugar a interpretacións e habería que estudar cada caso concreto.
Incorporación de material alleo a unha obra propia
No caso de que desexemos incorporar un material alleo nunha obra propia, teremos que atender á licenza do mesmo. Non haberá ningún problema no caso de que sexa un material en Dominio Público ou con licenza CC sempre que cumpramos coas condicións indicadas pola mesma. No caso de que o material teña copyright, en principio, non podemos utilizalo, salvo se dáse algunha destas dúas situacións:
Temos permiso expreso do autor ou do titular dos dereitos de explotación.
O uso do material cumpre as condicións e requisitos necesarios para ser considerado unha cita.
Na seguinte infografía recóllense todas as posibilidades (descargar en pdf).
Utilización de material alleo nas clases
Neste caso, como no anterior, non teremos ningunha limitación se usamos materiais de Dominio Público ou con licenza CC (salvo as condicións indicadas pola mesma). Se o material ten copyright en principio non podemos utilizalo, salvo se dáse algunha destas dúas situacións:
Temos permiso expreso do autor ou do titular dos dereitos de explotación.
O uso do material cumpre as condicións e requisitos para ser considerado ilustración de actividades educativas (con excepción das partituras musicais, as obras dun só uso -como un caderno de exercicios- ou as coleccións, que en ningún caso poderán ser utilizadas).
A continuación ilustramos todas as posibilidades cunha infografía (descargar en pdf).
No caso dos libros de texto ou manuais, como xa dixemos, só pódense realizar actos de reprodución para a comunicación pública e o propio acto de comunicación pública sempre que non supoña poñer ao dispor da obra ou fragmento ao alumnado nin permita o acceso á mesma, indicando ademais a localización na que se pode acceder lícitamente á obra. Isto significa que podemos facer por exemplo unha fotocopia dun fragmento para mostralo en clase pero non repartir as fotocopias entre o alumnado. Tamén poderemos mostralo a través dunha aula virtual pero non enviar a obra por correo electrónico porque se estaría dando acceso á mesma.
Alumnado
As excepcións de ilustración de actividades educativas diríxense unicamente ao profesorado, polo que o alumnado tería que rexerse pola norma xeral á hora de utilizar os materiais dispoñibles. Tamén poden acollerse ao resto de limitacións e excepcións recollidas na LPI, como o dereito de cita, sempre que cumpran as condicións e requisitos establecidos.
Por outra banda, un alumno ou alumna que realiza un traballo que cumpre as condicións para ser obxecto da LPI (creación orixinal literaria, artística ou científica, expresada por calquera medio ou soporte) terá, como calquera outro creador, todos os dereitos de explotación reservados. Por tanto, para facer calquera acto de reprodución, transformación ou comunicación pública do mesmo hai que solicitar permiso expreso do alumno.
En calquera caso, consideramos fundamental que o alumnado coñeza a normativa sobre os dereitos de autor e as licenzas de uso e publicación da información, que forman parte das Competencias clave para desenvolver polo alumnado, tal e como sinala o Perfil de Saída do alumnado ao termo do ensino básico. Non só é necesario para que coñeza que materiais pode utilizar, senón tamén como licenciar os materiais que cre o propio alumnado, xestionando os seus dereitos como autor de forma adecuada e contribuíndo de forma consciente á cultura libre.
Obra publicada con Licencia Creative Commons Reconocimiento Compartir igual 4.0