A nosa música

Atendendo a unha clasificación máis completa que non coincide en todo o territorio, distínguense as panxoliñas (que reflicten a alegría polo nacemento de Xesús) e os nadais (falan do camiño da Virxe e San Xosé ata o pendello de Belén), ambos os dous propios da Noiteboa e o día de Nadal.

De fin de ano e primeiro de ano son os cantos de aninovo e os manueis (dedicados ás persoas con ese nome no día do seu santo). Ao longo deste primeiro mes do ano interprétanse as xaneiras.

As epifanías e os cantos de reis son as pezas propias do 5 e 6 de xaneiro.

Os cantos, sexan de Nadal (de noiteboa e aninovo) ou de reis, teñen tres partes. Empezan coa licenza (pedir a autorización para cantar ante a xente de cada casa). Despois cóntase a historia do nacemento ou dos reis (un romance ou canto narrativo) e rematáse co aguinaldo (despedida e petición de cartos ou algo para comer e beber). Tanto na licenza coma nos cantos úsase o castelán, mentres os aguinaldos adoitan ser en galego.

Esquema dos Reices Vellos de Xanceda, sobre o documento do CEIP Fernández Latorre

Aínda que hai melodías propias dos cantos de Nadal e Reis, moitos téñense recollido con música de romances, ás veces con melodías de muiñeira ou mesmo con cantos de seitura.

Este canto das madamas aparece en varias zonas da Península, coñecido como El retrato. Foi propio das celebracións de benvida á primavera (as marzas e os maios) e logo pasouse ao Nadal cristián:

Primeiro, nas aldeas formábanse os grupos de xente (bandos ou cuadrillas) para actuaren. Ás veces había un grupo especializado, os reiseiros ou reiceiros. Ensaiaban para cantar en Nadal, por Ano Vello (cantar os manueles aos veciños con ese nome) e os reis (reises ou reices). Co que conseguían xuntar, é dicir, cos aguinaldos, facían unha festa. 

Adoitan dividirse en dous grupos para se iren alternando ao cantar, debido á duración dos temas musicais. É frecuente que se acompañen dunha gaita e algúns instrumentos de percusión.

Como vemos nos exemplos, boa parte das letras son en castelán. Isto débese a varios factores: algúns foron difundidos dende Castela e conserváronse sen adaptar á nosa lingua; moitos son versións de romances anteriores, en castelán (ver o tema ANM 10); o rexeitamento da Igrexa durante varios séculos para o uso do galego; o castelán asociábase ás veces cun toque máis formal e tamén satírico ou retranqueiro e tamén ese idioma era a marca da clase pudente, para quen o pobo galegofalante tamén actuaba.