Heráclito
A vida (fl. 500- a. de C.)
Outro dos grandes centros da cultura grega no s. VI a. de C. foi Éfeso, célebre polo seu espléndido templo de Artemisa. Alí naceu Heráclito, un personaxe excéntrico, a xulgar polo pouco que sabemos da súa vida e polos cento trinta fragmentos da súa obra que se conservaron. Estes últimos están escritos nun estilo tan retorcido que lle valeron o nome de Heráclito o Escuro. Os modernos exéxetas, aínda confesando que non lograron comprende-lo sentido exacto en moitos puntos, están concordes en dicir que baixo aquela escuridade brila o xenio. Aceptemos, pois, o veredicto e tratemos de ver en que consiste tal xenio.
Heráclito pertencía a unha familia nobre e, ó parecer, naceu en 550 a. de C. Pero apenas chegado ó uso de razón empregou esta para condear, dentro de se mesmo, todo aquelo que lle rodeaba: casa, padres, ambiente, homes, mulleres, Estado e política e buscar unha evasión na Filosofía, á que se dedicou con agudo sentido crítico, chegando a escribir que: "A gran cultura serve de pouco. Se bastase para formar xenios, o serían ata Hesíodo e Pitágoras. A verdadeira sapiencia non consiste en aprender moitas cousas, senón en descubrir aquela sola que as regula todas en tódalas ocasións". A lei do devecer.
Para alcanzar el mesmo esta meta, o xove Heráclito plantou familia, posición, comodidades, ambicións sociais e políticas, retirouse a unha montaña e nela viviu o resto da súa vida como eremita, sempre á busca de aquela idea que regula tódalas cosas en todas as condiciones. As súas meditacións e conclusións están reunidas nun libro titulado, como case todos os da época desde os milesios, "Sobre a Natureza", que cando estivo terminado depositou no templo de Artemisa para desesperación da posteridade, que tivo que devanarse os sesos para comprender algo. Pois o seu desprezo dos homes era tal que escribiu adrede de modo que non lle comprendera ninguén. Heráclito sostiña que a humanidade era unha besta irremisiblemente hipócrita, obtusa e cruel, á cal no valía a pena intentar ensinarlle nada. Mais non debeu de ser de todo sinceiro, pois en tal caso no habería perdido tanto tempo escribindo, é dicir, intentando comunicar con ela. Coma en moitos sucesores seus, grandes desprezadores da gloria, temos a sospeita de que tamén baixo o seu desprezo incubaba unha infinita ambición.
Heráclito di que o mundo aparece cambiante só ós ollos dos estúpidos; en realidade, o que varía son tan só as formas dun so elemento, sempre o mesmo: o lume. Deste despréndense gases. Os gases precipítanse na auga. E dos residuos da auga, tra-la evaporación, fórmanse corpos sólidos que constituen a terra e que os parvos toman por realidade, cando a realidade verdadeira é unha sola.: o lume, cos seus atributos de condensación e rarefacción. Este continuo transformismo do gaseoso ó líquido, ó sólido e viceversa é a única verdadeira, indiscutible realidade da vida, na que nada é, todo se torna. É dicir: nada é o que é en sentido absoluto, senón que todo forma parte dun proceso de orde superior; un proceso do cal as cousas non son máis que momentos e a realidade non a constitue, en última instancia, máis que a sucesión, o eterno fluír.
Os tres milesios consideraban ó mundo como noso fogar. Neste fogar había movemento, cambio, calor, frío, lume e humidade. Había un lume no fogón e nel unha caldeira con auga. A casa estaba exposta ós ventos e nela había bastante corrente de aire, sen dúbida; pero era un fogar, e subministraba algún tipo de seguridade e estabilidade. En cambio, para Heráclito a casa estaba ardendo.
No mundo de Heráclito xa no había ningunha estabilidade. "Todo flue e nada está en repouso" (Panta rei: todo corre). Todo flue, ata as vigas, a madeira, o material co que está feito o mundo: a terra, as rochas e o bronce dunha caldeira, todo iso flue. As vigas púdrense, a terra é eliminada e levada polo vento, as mesmas rochas rómpense e desmenúzanse, a caldeira de bronce convírtese nunha pátina verde o cardenillo. "Todas as cosas están en movemento constante, anque... nosos sentidos no se percaten de elo", para decilo coas palabras de Aristóteles. Aqueles que non saben e que non pensan cren que só o combustible se queima, mentras que o recipiente no cal arde permanece inmutable; pois non vemos arde-lo recipiente. E sen embargo, arde; é consumido polo lume que contén. Non vemos ós nosos nenos desenvolverse, cambiar e crecer, pero así ocorre.
Por conseguinte non hai corpos sólidos. As cousas non son realmente cousas, son procesos, fluen. Son como o lume, como unha chama que, anque teña unha forma definida, é un proceso, unha corrente de materia, un río. Tódalas cousas son chamas: o mundo; e a aparente estabilidade das cousas débese simplemente ás leis, ás medidas, ás que están suxetos os procesos do mundo, as cousas non cambian ó azar.
Tal é, segundo Popper, a tese de Heráclito. Tal é a súa "mensaxe", a "palabra verdadeira" (o logos), á cal debemos oír: "Escoitando, non a min, senón ó Logos, é sabio convir en que tódalas cousas son unha ", son "un lume eterno, que se encende e se apaga segundo medida".
Mais ese movemento é posible unicamente porque existe unha oposición entre as cousas, de maneira que estas loitan por ser e de esa loita é de onde xurde o cambio, o movemento. Non ten moito sentido dicir que algo cambia porque era verde e agora é doce, porque entre o verde e o doce no hai oposición e ambos poden convivir pacificamente, mais non ocorre o mesmo co doce e o saglado, o co verde e o azul. Algo é doce o salgado e non ambas cousas á vez; se o salgado quere ser, terá que deixar de ser o doce, de aí que afirme Heráclito que "a guerra e o pai de tódalas cousas...". O motor da realidade, a causa do movemento é, pois, a loita de opostos ou contrarios.