Presentan raíces distintas:

  • unha de pretérito para pretérito e antepretérito de indicativo, pretérito e futuro de subxuntivo,
  • outra de presente para o resto dos tempos;
  • poden presentar outras irregularidades noutros tempos ou persoas;
  • moitos destes verbos estenden a raíz da p1 do pste. de indicativo a todo o pste. de subxuntivo: caibo, caiba; veño, veña; vallo, valla …
A seguir aparecen os máis usuais, conforme o seguinte criterio:
  • evitamos citar formas do paradigma estándar cando coinciden coa nosa fala;
  • reparamos nas formas que adoitan usarse incorrectamente por castelanismo,
  • e nas que, por dialectalismo de noso, non coinciden co estándar.
  • Cando o estimamos oportuno, poñemos a continuación do pretérito a p1 dos tempos que levan a mesma raíz;
  • os tempos (pste., pretér.…) son de indicativo, de non indicarmos outro modo.

CABER

Pste.: caibo, cabes, cabe…

Pretér.: couben, coubeches… (coubera, coubese)

Pste. subx.: caiba, caibas …

Desviacións:

  • castelanismos coa raíz *quep- : *quepo, *quepa, *quepamos
  • regularización coa raíz cab- para pretérito…: *cabín, *caberamos…
  • regularización con *cab- no canto de caib-: *cabo, *caba, *cabas…
  • uso abusivo de coller por caber:
non collo por esa porta, non creo que colla:
non caibo por esa porta, non creo que caiba.

DAR

Pste.: dou, dás, dá …

Pretér.: dei, deches, deu, demos, destes, deron.

Pres. subx.: dea, deas …

A evitar:

  • castelanismo *de, *des… para pste. de subx. : que mo *de: que mo dea;
  • dialectalismo *din por dei para a p1 do pretér.: *din as grazas: dei as grazas;
  • as formas dá, dás levan til diacrítico: non dá as grazas, vén da praia;
  • dialectalismo de noso *dou para a p3 do pretér.( dou é só pste.):

hoxe non lle dou (pste.) as grazas, onte non mas deu (pretér.) el,
hoxe non lle dou (pste.) as grazas, onte non mas *dou (pretér.) el.

DICIR

Pste.: digo, dis, di, dicimos, dicides, din.

Copretér.: dicía... (dicindo…)

A evitar:

  • castelanismos coa raíz *dec-: *decimos, *decía, *decindo…e *dicen
  • nós temos a forma dialectal *decer (*deser con seseo)

ESTAR

Pretér.: estiven, estiveches… (estivera, estivese)

Pste. subx.: estea, esteas …

A evitar:

  • a raíz de pretérito *estuv-: *estuven, *estuvera, *estuvese…
  • *esté no canto de estea: non creo que *estés: non creo que esteas

FACER

Pste.: fago, fas, fai, facemos, facedes, fan

Pretér.: fixen, fixeches… (fixera, fixese, fixer…)

Pste. Subx. : faga, fagas… Participio: feito

HABER

Pste.: hei, has, ha/hai, habemos, habedes, han.

Pretér.: houben, houbeches… (houbera, houbese)

Pres. subx.: haxa…

A evitar:

  • castelanismo *huben…
  • é dialectalismo de noso *haba,* habas… no canto de haxa.

IR

Pste. : vou, vas, vai, imos, ides, van.

Copretér.: ía, ías …

Pretér.: fun, fuches, foi, fomos, fostes, foron. Coincide co do verbo ser.

Pste. subx.: vaia, vaias …

Imperativo: vai, vamos, ide.

Vamos:

  • usámolo con valor imperativo (normalmente podémolo substituír por vaiamos: vamos dunha vez! vamos, veña!
  • nunca con valor de pste. indicativo: vós ides amodo, nós imos con présa; vós *vades amodo, nós *vamos con présa.

A evitar no copretér., no canto de ía:
- castelanismo *ibas, *ibas…
 - forma dialectal de noso:*iña, *iñas…

PARIR

Pste.: pairo, pares, pare…

Pretér.: parín, pariches... (parira, parise...)

Pste. Subx. : paira, pairas, paira…

Evitar a regularización: *paro para o mes, oxalá *para sen dor; pairo para o mes, oxalá paira sen dor.

PODER

Pste.: podo, podes …

Pretér.: puiden, puideches … (puidera, puidese, puider)

Pste. subx. : poida, poidas…

A evitar:

  • castelanismo *pud- para pretér.: *puden, *pudera, *pudese…
  • *poido para a p1 do pste.
  • a nosa forma dialectal *poda, *podas… para pste. de subx.

POÑER ou PÓR (forma sincopada de poñer)

Podemos usar ambas raíces para moitas formas.

Pste.: poño, pos, pon, po(ñe)mos, poñedes ou pondes, poñen.

Copretér.: poñía… ou puña…

Pretér.: puxen, puxeches … (puxera, puxese)

Pospretér.: po(ñe)ría … Futuro: po(ñe)rei…

Pres. subx.: poña, poñas …

Infinitivo conxugado: poñer ou pór, po(ñe)res ou pores…

Xerundio: po(ñe)ndo.

Conxúganse igual os derivados: antepoñer/antepor, compoñer/compor, dispoñer/dispor, expoñer/expor, repoñer/repor…

PRACER

Pste.: prazo, praces, prace…

Pretér.: prouguen, prougueches, prougo… (prouguera, prouguese…)

Pste. Subx. : praza, prazas, praza…

Os derivados apracer, compracer, despracer non seguen o modelo na raíz de pretérito, son regulares: comprázome, non creo que iso me compraza… compraceume, xa o compracera / *compróugome, xa o *comprouguera.

QUERER

Pste.: quero, queres, quere…

Pretér.: quixen… (quixera, quixese…) Futuro: quererei… Pospretér.: querería…

Pste. subx.: queira, queiras …

Son dialectalismos de noso:
apócope *quer: non me quere, non me *quer;
quira para pste. subx.: oxalá os *quira / queira.

SABER

Pretér.: souben, soubeches … (soubera, soubese)

Pste. subx.: saiba, saibas …

A evitar:

  • castelanismo coa raíz *sup- para pretér.: *supen, *supera, *supese…
  • castelanismo coa raíz *sep- para pste. subx.: *sepa, *sepamos…
  • *soup- para pretérito: *soupen, *soupese...
  • é dialectalismo *sab- para pste. subx.: *saba, *sabamos…

SER

Pste.: son, es, é, somos sodes, son.

Pretér,: fun, fuches, foi, fomos, fostes, foron (fora, fose, for)

Pste. subx. : sexa, sexas…

A evitar:

  • os castelanismos *eres: *eres un trapalleiro: es un trapalleiro; e *sea, *seas…: oxalá *sea certo: oxalá sexa certo;
  • son dialectalismos:
    • *seña: non creo que *seña así: non creo que sexa así.
    • ti *fostes, vós *fóstedes: non *fostes ti, *fóstedes vós: non fuches ti, fostes vós.

TER

Pres.: teño, tes, ten, temos, te(n)des, teñen.

Pretér.: tiven, tiveches … (tivera, tivese, tiver)

A evitar o castelanismo *tuv- para pretérito: oxalá as *tuvese, oxalá as tivese.

Conxúganse igual os derivados: abster, ater, conter, deter, entreter (*entretener), manter, reter, soster.

TRAER

Pres.: traio, traes, trae …

Pretér.: trouxen .. (trouxera, trouxese, trouxer)

Pres, subx. : traia, traias …

Son dialectalismos de noso:

-ausencia de –i- intervocálico : *trao, *traa, *traamos…
-*trai no canto de trae: non mas *trai: non mas trae;
-raíz *trougu- (trough- coa gheda) para pretérito:
non o *troughen, non creo que mo *troughese;
non o trouxen, non creo que mo trouxese.

Os derivados son regulares: abstraer, atraer, contraer, distraer, extraer, retraer, subtraer (*substraer):

non me distraín: non me *distrouxen
aínda que me distraese: aínda que me *distrouxese
extraéronme un vulto: *estrouxéronme un vulto
nada me atraeu máis: nada me *atrouxo máis

VALER

Pres.: vallo, vales, vale …

Pretér.: valín, valiches, valeu ...

Pres. subx.: valla, vallas, valla …

A evitar: *valo; *vala, valas…: eu para iso non *valo: para iso non vallo; non creo que me *valan: non creo que me vallan.

Conxúgase igual equivaler.

VER

Pres,: vexo, ves, ve …

Copretér.: vía, vías …

Pretér.: vin, viches, viu, vimos, vistes, viron.

Reparar: viu de ver / veu de vir: Veu ao país e viu a fame que se pasa.

Evitar *veía, *veías…

VIR

Pres.: veño, vés, vén, vimos, vi(n)des, veñen.

Pretér.: vin, viñeches, veu, viñemos, viñestes, viñeron (viñera…)

Imperativo: ven, vi(n)de

Reparar no til diacrítico de vés, vén:

con eses lentes non ves nada, ¿vés comigo ao oculista?
os veciños non a ven, pero ela vén decote acompañada.
ven acó!


Para os verbos rematados en –aer (caer, traer…), -oer (doer, moer, proer…), -aír (saír…) e –oír (oír e ouvir): Véxase Verbo, 2.6.

Para ler, crer, rir e derivados: Véxase Verbo, 2.2