Imprimir libroImprimir libro

I. LETRAS

Sitio: Aula Virtual Fontexería
Curso: Ortografía e gramática
Libro: I. LETRAS
Impreso por: Usuario convidado
Data: martes, 25 de novembro de 2025, 2:33 PM

Descrición

Letras do Galego

Táboa de contidos

1. LETRAS B, V

1.1 Levan b:

Levan B

1.2. Levan v:

Levan V

Nomes de persoa: Cristovo, Estevo, Xavier ou Xabier.

1.3. Combinan b e v:

verbo, adverbio, benvida, bovino, bravío, breve, obvio, proverbio,vimbio, bóveda-abovedar, subversivo, víbora, …

1.4. Palabras homófonas (mesmo son, pero escrita e significado distintos):

abalar (mover, aban(e)ar) / avalar (dar un aval)

baca (portaequipaxes sobre ocoche) / vaca

baga (froito) / vaga (onda do mar)

bago (gran de uva) / vago (preguiceiro; impreciso)

balor (mofo) / valor (coraxe; validez; prezo)

bascular (oscilar, descargar) / vascular (relativo aos vasossanguíneos)

basta (dobra inferior da roupa) / vasta (extensa, ampla)

basto (espeso, mesto; vulgar,groseiro) / vasto (extenso, amplo)

bela (linda, fermosa) / vela (peza dun barco; nunca candea:para alumear)

berro ( grito, ruído) / verro (verme que ataca a vaca; nunca verdura: agrón)

biso (enagua) / viso (aparencia, traza; miradoiro)

bobina (carrete, cilindro) / bovina (vacúa)

boga (peixe) / voga (de vogar, remar)

botar (lanzar, expulsar; darbotes) / votar (emitir o voto)

nobel (premio) / novel (principiante, inexperto)

rabo (cola, mango) / ravo (hortaliza)

rebelar (sublevarse, alzarse, amotinarse) / revelar (desvelar, descubrir)

2. LETRAS C, Z, Q (e K)

2.1. Levan C

Cacto, cénit, cepelín, cigoto, cigurat, cíngaro, eccema, encima, (*enzima), neocelandés, cómic, crac, frac, tic, catiúsca.

Non leva: transo (*trance)

2.2. Levan z

Enxalzar, cariz, chafariz, foz, verniz, xiz; jazz, pizza, pizzería, razzia, zigzag,...

Poden levar c ou z: cinc / zinc, ceta / zeta.

Non levan: regalicia (*regaliz), face (*faz), antiface (*antifaz).

2.3. Levan q

Quenlla, querela, Iraq, Qatar, qatarí, quórum, squash, quefir, quepis, queroseno, quimono, quiosco, valquiria, quilómetro, quilogramo,…

2.4. Levan k

Karate, Kremlin, anorak, folk, káiser, katangués, kiwi, koala, kuwaití, judoka, kamikaze, vodka, Sri Lanka, Frankenstein, burkinense, whisky, Euskadi, stick, stock, rock.

Pode levar k ou c: coala / koala.

Non debemos usar: *playback por son pregravado, *brick por cartón.

2.5. Cua-/ ca- / co-

ca- nas palabras patrimoniais e cultas popularizadas: caderna, caderno, cadrado, cadrar, cadril, cadro, calidade, cartos, catro, encadernar, encadrar, recadar, recadación.

cua- nos cultismos e derivadas cultas: cuarzo, cuadrangular, cuadrante, cuadratura, cuadraxésimo, cuadrícula, cuadrienio, cuadrienal, cuadrilátero, cuadrilla, cuadrimestre, (*cuatrimestre), cuadrimotor, cuadriplicar, cuadrisílabo, cuadrúpede, cuádruplo, escuadra, cualificar, cualificativo, cualificación…, cuantificar…, cuarta, cuartear, cuarteirón, cuartel, cuarteto, cuartilla, cuartillo, cuarto, cuaternario.

Admite ambas: cuantía ou contía.

co-: corenta, corentena, corentón, coresma, corta ou cuarta feira, (mércores)

2.6. Que-/ce-, qui-/ci-

ce-, ci-: tríscele (*trisquel), cirúrxía-cirúrxico (*ciruxía, *quirúrxico).
Pero quiste e derivados.

arqui- / *archi-: arquivo (e derivados).

O prefixo grego arqui- (preeminencia) nunca se resolve en *archi-, senón en:
arqui-: arquidiócese, arquiduque, arquifonema, arquimillorario, arquipélago, arquivolta;
arce-: arcebispo (e derivados), arcediago, arcipreste-arciprestado.

2.7. Sufixos e terminacións:

–cio, cia (-ancia, -encia, -iencia) /-zo, -za; e -ción, -sión /-zón. Ver sufixos e terminacións.

3. LETRA D

3.1. Levan d e non t

Cuadrienio, cuadrimestre, cuadrimotor, cuadriplicar, ermida, faldriqueira, margarida, padroado, padrón, priorado, renda-rendible, venda.

3.2. -tade, -dade

Ver sufixos e terminacións.

4. LETRA G

4.1. Confusión g/c

Gobelete (*cubilete), mastigar (e derivadas), revogar (“anular”; *revocar), vigairo, vigairía (*vicario, *vicaría); cazapo (*gazapo), vogal (son, letra; voz representante) / vocal (relativo á voz)

4.2. Ante e, i úsase gu

Guiso, guerra, galeguismo.

4.3. -g final en préstamos non adaptados:

Cámping, iceberg, ping-pong (ou pimpón), ring…


5. LETRA H

5.1. Levan h- inicial:

Habelencia, hamaca, halitose, harén, harmonía (e derivadas), harpía, hasta (“pau”, “corno”…), hélice, helmo, hendecasílabo, herba, hernia, herpes, hexágon, hibernar, hidra, himno, hule

Antropónimos: Helena, Henrique, Hadrián ou Adrián.

Non o levan: arpa, arpón, ermida, ermitán, ermo, inchar, (e derivadas), irmán, irto, oco, ombro, orchata, orfo, óso, ovo, úmero, ata/até, ala! , ola! (saúdo).

5.2. Levan -h- medial:

Aprehender (derivadas), filharmonía, coherente, cacahuete, cohibir, desherdar, exhaustivo, vehículo.

*deshaucio,*deshauciar é castelán, a forma galega é desafiuzamento-desafiuzar.

Non o levan: alelí, baía, truán, vaído; aí, velaí; Xoán.

5.3. Homófonas e parónimas:

abano (abanico) / habano (cigarro)
ai! (interx.) / hai (verbo)
ala! (interx.) / hala (de halar: tirar dun cabo, redes…)
ora (verbo; conx.: ora ri, ora chora) / hora (tempo)
aprender / aprehender (apresar, capturar, comprender…)

6. LETRA L

6.1. Non levan l:

Aguia, avoengo, cabaza, cabazo, cambra, coar (*colar), coador, dianteiro, embigo, gabián ,insua, moa, moer, natureza ,recear, receo, receoso, saír, saída, saudar, saúdo, saudable, saúde, tea-tear, veo (*velo).

Non acaban en –l final: charón (*charol), mastro (*mástil), proeiro (*proel), trevo (*trebol), tríscele (*trisquel), tule (*tul).

6.2. Presenza ou ausencia do -l- medial nas familias léxicas irregulares (lévano as cultas, non as patrimoniais):

cor, corar / colorar, coloración, colorante, colorete, colorido, incoloro…
dor, doer, doenza, doente, adoecer, dorido / dolor, doloroso, indoloro, indolencia, indolente
saír, sobresaír, saída, saínte, saído / sobresaliente, saliente, salientar
táboa, taboado, entaboar / taboleiro, tabular, tabulador
vixiar, vixía, vixiante (adx.) / vixilancia, vixilante (adx. e s.)
vontade / (in)voluntario, voluntarioso
anxo / anxélico, anxelical
ceo / celeste, celestial
embigo / umbilical
evanxeo / evanxélico, evanxelista, evanxelizar…
só, soa, soidade / solitario
veo / velar, velarizar, velarización
voo, voar, voador, voante (adx.) / volátil, volante (s.) voladizo
vontade / (in)voluntario, voluntariedade, voluntariamente, voluntariado,voluntarioso
xeo, xear, xeada, xeado, xeadería / conxelar, conxelación, conxelado, conxelador, xélido.

7. DÍGRAFO LL (ELE DOBRE)

7.1. Levan ll:

brillo (*brilo), brillar (*brilar), bacallau, mexillón (*mexilón), antollar, antollo (*antoxo), baralla, coello, atallo, callar, callado, cella, lentella, tella, parella, partilla, migalla.

7.2. Non o levan:

apelido, apostila(r), argola, atropelar, atropelo, beleza-belo, calo (*callo), camelo (*camello), capela (*capilla), Castela, castelán, chanceler, colar (*collar), costela, costeleta, crioulo (*criollo), degolar, engolir (*engullir), estaleiro (*astillero), falecer, querela (*querella), selar (*sellar), selo (*sello), vasalo (*vasallo).

8. LETRAS M, N, Ñ

8.1. Levan -m final (estranxeirismos e latinismos):

Desiderátum, islam, slálom, tótem, zoom, álbum, quórum, tándem.

Non o levan: auditorio, currículo, referendo; filme, microfilme, telefilme.

8.2 Levan n ou non:

8.2.1. Levan –n- medial (xunto coas súas derivadas):

Abandonar, acondicionar, apaixonar, centena, condena, condenar, escena (*escea), ordenar, prisioneiro, semana (*semán), sereno, sirena, trono, zona (*zoa), sancristía, sancristán.

Levan n- inicial (algúns grupos cultos): mnemotécnico, gnomo, pneumonía.

Levan -n final (préstamos con acento grave): canon, dolmen, himen, lumen.

8.2.2. Non levan –n final:

Abdome, certame, crime, ditame, exame, glute, imaxe, lique, marxe, orde, orixe, pole, seme, virxe, vexame, xerme, réxime, asíndeto.

Tampouco: mañá, mazá, a irmá, a curmá, la (*lan)…

Non levan -n- medial (e derivadas): abotoar, ameazar, amoestar, amontoar, apisoar, area, avea, balea, cadea, campá, cardeal, comadroa, conter, coroar, deostar, doar-doazón, empadroar, enseada, enxaboar, estrear, frear, galardoar, lagoa, latoeiro, limoeiro, limoada, perdoar, pregoar, saba, serea, terreo-terreal, vaidade, cicel.

Tampouco: quecer (*quencer), esquecer (*esquencer), lagosta (*langosta).

8.2.3. Presenza ou ausencia de -n-:

Parónimos:

aboar (acreditar, pagar, facer bo) / abonar (subscribir)
area / arena (espazo central do circo)
consoante (s.: letras…) / consonante (adx.: clase de rima)
luar (luz da lúa) / lunar (relativo á lúa; mancha da pel)
serea (ser fantástico) / serena (tranquila, calma)
soar (producir son) / sonar (aparello de detección submarina)
xeral (común) / xeneral (militar)

Familias léxicas irregulares:

area, areal, areento, areeiro / arena (para loita ou lidia), arenífero.
bo, boa, aboar, abofé / bondade
campá, campaíña / campanario, campaneiro, acampanado
cardeal / cardinalicio
cea, cear / cenáculo
coroa, coroar, coroación / coronal, coronaria, coronario
entoar, entoación, desentoar / tónico, átono
lúa, luar, aluar, aluado, aluaxe / lunar, lunático, plenilunio
moeda, moedeiro / monetario, monetarismo, monetarista
mosteiro / monástico
orde, desorde / ordenar, ordinario, ordenamento, ordenaza, ordenación…
persoa, persoeiro, (im)persoal(mente) / personalidade, perosonalismo, personalizar, personaxe, personificar
razoar, razoable, razoamento / racional, racionalizar, racionalismo, irracional
soar, (re)soante, resoar, resoador, consoante (s.) / son(ido), sonoro, sonorizar, sonata, asonar, asonante, consonante (adx.), consonántico, consonantismo, resonancia
tebra, tebroso / tenebroso, tenebrismo, tenebrista
vea / venoso, intravenoso
xerar, xeración, xerador, xeral (adx.), xeralmente / dexenerar, dexeneración, rexenerar, xeneral (s.), xeneralizar, xeneralidade, xeneralización

8.3. Confusións entre -n- e -ñ-:

Levan -n- medial:
albanel, cabana, cana, cano, canón, canoto (*cañoto), dano, dona, enganar-engano, escano, gana, pano, pestana, sinal, xardineiro.

Levan -ñ-:
liñaxe, liñaza.

Admiten as dúas: ganar-gañar, ganador-gañador, sono (ganas de durmir) / soño.

8.4. Terminacións -ino, -iño.


9. LETRA P

Presenza en grupos cultos e estranxeirismos:

-p- medial: nupcial, apnea, hipnose, asepse, eclipse.

p- inicial: pneuma, pneumático, pneumonía; psicanálise, psicoloxía, psicotécnico.

-p final: autostop, clip, hándicap, jeep, pop, stop.


10. LETRA R e DÍGRAFO RR

Presenza de -r- tras consoante: tenro, venres, senra, xenreira, honra, chilrar.

Levan -rr-: derrogar (*derogar) e derivados: derrogación, derrogatorio…

Nas derivadas e compostas:

-r- despois de consoante: desregular, posrevolución, socialrealismo.

-rr- despois de vogal: rabo-taparrabos, raio-pararraios, realista-surrealista, rural-semirrural.


11. LETRA S

11.1. s ou x:

Levan –s- e non –x- (xunto coas derivadas):

escavar, escepticismo, escisión, escusar, espiar, espléndido, esplendor, espremer, estender, estranxeiro, estrañar, Estremadura, mistificar.

Familias léxicas irregulares:

estender / extenso, extensión, extensivo
estremar (delimitar un terreo), estrema (linde) / extremar, extremo, extremidade, extremismo.

Parónimos:

espiar (asexar) / expiar (pagar por unha culpa)
esterno (óso do peito) / externo (de fóra)
estrema (linde) / extrema (máxima)
laso (liso, canso) / laxo (frouxo)
misto (fósforo) / mixto (mesturado)
sesta (sono) / sexta
testo (tapa da pota, recipiente para plantas) / texto (escrito)
foso (escavación arredor dunha fortaleza) / foxo (fochanca, cuneta)
soán (vento do sueste) / Xoán

11.2. Levan -s- e non –z-:

biscoito, bisneto, esquerda, lapis, mesquiño, mesquindade, mesquita, polisón, sentinela, torresmo, xasmín, vesgo

11.3. Non levan:

Non levan –s-: diminuír (e derivadas), subtraer (e derivadas)
Non acaban en -s: interese, tose, valse.
Rematadas en –se/-sis: Ver sufixos e terminacións.

12. LETRA T

Levan -t final (latinismos e estranxeirismos):

accésit, argot, ballet, boicot, complot, confort, debut, déficit, fagot, hábitat, plácet, robot, sprint, superávit, tarot, test, tícket, trust.

Non o levan: buqué, carné, chalé, parqué, vermú.


13. LETRA X (xe)

13.1. Levan x:

conxuntura, cónxuxe, dexección, disxunción, enxesar, exacular, inxección, inxectar, maxestático, pexorativo, proxección, proxectar, proxecto, proxectil, subxacente, subxugar, traxecto, traxectoria, xacer, xema, xeso, xugular, xustaposición, xerarca, xeroglífico, arxila, bixutería, bocexar, cervexa, clixé, cornixa, Elxe, enxalzar, enxiva, graxa, gueixa, haxix, igrexa, pelexa, solfexo, taxa, xampú, Xangai, xarampón, xastre, xigabyte, xilaba, xincana, xintoísmo, xo!, xordo, xutar, xutador, xute.

13.2. Non levan x :

antollo, antollar, acobillo, aparellador, baralla(r), burbulla, coello, atallo, callar, cella, lentella, tella(do), parella, emparellar, partilla, migalla, exsudar (*exudar) e exsudación.

13.3. Letra x representando /ks/:

asfixia, axila, convexo, elixir, exame, exceder, excelente, exceso, exclamar, exótico, explosión, sexto, sílex, téxtil, tórax, tóxico…

Se aparece dúas veces na mesma palabra, a primeira:

  • pode manterse ou mudar para -s-: esaxerar-exaxerar, esixir-exixir…; estranxeiro.
  • pero manterase sempre nas compostas (lexicoloxía, toxicoloxía…) e no sufixo -ex.
Aparece –x final nalgúns estranxeirismos: ántrax, bórax, clímax, coccix, fax-telefax, réflex, relax, tórax, unisex.

14. GRAFEMAS NON GALEGOS

J (iota): jazz, jeep, jóquey, judo, jumbo, júnior.

Os máis están adaptados: xersei, Alxeciras, Alentexo, Xamaica, Xerusalén, Xohanesburgo.

Y (y grego): brandy, copyright, groggy, hippy, long play, playboy, rally, rugby, spray, whisky, ye-yé, yuppie, byte (pronuc.: ai)

Adaptáronse: iogur, ianqui, iarda, ien, iate, iodo, ioga, nailon, Nova York-neoiorquino, Uruguai, Paraguai, Bombai, Iugoslavia, Iemen, Iahvé.

Dígrafo sh: shériff, sherpa, show, flash, squash, smash, yiddish.

W (uve dobre) en estranxeirismos:

  • nas de orixe inglesa pronúnciase /u/: newton, sándwich, show, whisky, windsuf…;
  • nas de orixe alemá pronúnciase /b/: wagneriano;
  • hainas sen adaptarse (kiwi) e adaptadas: vagón, valquiria, valse, váter.